Ο Αθηναγόρας (κατά κόσμον Αριστοκλής Σπύρου, 25 Μαρτίου/6 Απριλίου 1886 - 7 Ιουλίου 1972) ήταν Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από την 1η Νοεμβρίου 1948 έως τις 7 Ιουλίου 1972.
Βιογραφικά στοιχεία
Γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου/6 Απριλίου 1886 στο Τσαραπλάν (σημερινό Βασιλικό) της Ηπείρου, που εκείνη την εποχή ήταν ένα αλλά έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πατέρας του, Ματθαίος, ήταν γιατρός και η μητέρα του, Ελένη, καταγόταν από την Κόνιτσα.
Το 1903 μπήκε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Το 1910 πήρε πτυχίο θεολογίας, έγινε μοναχός και χειροτονήθηκε διάκονος από τον Μητροπολίτη Ελασσόνας Πολύκαρπο. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως αρχιδιάκονος του μητροπολίτη Πελαγονίας μέχρι το 1918, όταν η μητρόπολη έπαψε να υπάγεται στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου. Το 1919, ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μελέτιος Μεταξάκης τον προσέλαβε ως αρχιδιάκονο και γραμματέα της Αρχιεπισκοπής. Μετά την επικράτηση του κινήματος του 1922, έγινε γραμματέας της "Παγκύπριας Ένωσης", ενός κινήματος αγαπητών κληρικών φιλικά προσκείμενων προς το κόμμα της Βενεζουέλας.
Επίσκοπος Κέρκυρας
Τον Δεκέμβριο του 1922, κατά τη διάρκεια της επαναστατικής κυβέρνησης του N. Πλαστήρα και ενώ ήταν ακόμη διάκονος, εξελέγη Μητροπολίτης Κέρκυρας και χειροτονήθηκε Επίσκοπος στις 22 Δεκεμβρίου 1922 στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών.
Παρέμεινε στη Μητρόπολη αυτή για επτά χρόνια και επέδειξε πλούσιο οργανωτικό, φιλανθρωπικό και εκδοτικό έργο. Λέγεται ότι επί των ημερών του η Μητρόπολη αυτή έγινε η πρώτη που εξέδωσε ενημερωτικό δελτίο. Εκεί ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τους καθολικούς Κερκυραίους και τον επίσκοπό τους, τους προτεστάντες, τους Εβραίους, τους Αρμένιους κ.λπ. Τον Ιούλιο του 1930, εκπροσώπησε τον Εκκλησία Ελλάδα στο Αγγλικανικό Συνέδριο στο Λάμπεθ.
Αρχιεπίσκοπος Αμερικής
Στις 13 Αυγούστου 1930, μετά από πρόταση του Μητροπολίτη Κορίνθου Δαμασκηνού, εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής από την Ιερά Πατριαρχική Σύνοδο.
Κατά τη διάρκεια της θητείας του εκεί, κατάφερε να ενώσει τις κοινότητες που χωρίστηκαν από τον εθνικό διχασμό. Το 1931 οργάνωσε την Τέταρτη Κληρικολαϊκή Συνέλευση, η οποία ενέκρινε ένα νέο σύνταγμα για την εκκλησιαστική διοίκηση. Ίδρυσε και οργάνωσε αρχιεπισκοπικά γραφεία, ιερατικά δικαστήρια, κατηχητικά σχολεία και έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην ανέγερση εκκλησιών και σχολείων. Ίδρυσε τη Φιλόπτωχο των Κυριών (1931), την Ελληνική Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στη Βοστώνη (1937) για την εκπαίδευση κληρικών και την Ακαδημία του Αγίου Βασιλείου στο Γκάρισον της Νέας Υόρκης (1944) για την εκπαίδευση κατηχητών και διευθυντών χορωδιών.
Κατά τη διάρκεια της αρχιεπισκοπικής του θητείας στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Αθηναγόρας καλλιέργησε καλές σχέσεις με τους αδελφούς του (Ρώσους, Σέρβους, Ρουμάνους) και τους ορθόδοξους χριστιανούς, αλλά και πολύ στενές σχέσεις με ηγετικές προσωπικότητες της χώρας, όπως το προεδρικό ζεύγος Φραγκλίνου και Ελεονόρας Ρούσβελτ και πιο συγκεκριμένα με τον πρόεδρο Χάρι Τρούμαν.
Πατριαρχείο
Εκλογές
Αφού ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μάξιμος Ε΄ αναγκάστηκε να παραιτηθεί στις 18 Οκτωβρίου 1948, ο Αθηναγόρας εξελέγη Πατριάρχης την 1η Νοεμβρίου 1948 ως Αθηναγόρας Α΄. Ήταν ο πρώτος πατριάρχης που εξελέγη χωρίς προηγούμενη τουρκική υπηκοότητα, μετά την εφαρμογή του τουρκικού νομοθετικού διατάγματος 1092 του 1923, αλλά με την προηγούμενη συγκατάθεση της τουρκικής κυβέρνησης. Κατά συνέπεια, του δόθηκε η τουρκική υπηκοότητα και τουρκικό διαβατήριο από τον νομάρχη της Κωνσταντινούπολης στο αεροδρόμιο κατά την άφιξή του, με την αιτιολογία ότι η γενέτειρά του ήταν έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη στιγμή της γέννησής του.
Συγκεκριμένα, την 1η Νοεμβρίου 1948 συγκλήθηκε η Ενδημική Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, αποτελούμενη από 17 αρχιερείς. Το τριμελές ψηφοδέλτιο περιελάμβανε αρχιερείς-ιερείς εκτός Τουρκίας: τον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής Αθηναγόρα, τον Μητροπολίτη Μεθύμνης Διονύσιο και τον Μητροπολίτη Καυσοκαλυβίων Εμμανουήλ. Και οι τρεις έλαβαν από 11 ψήφους ο καθένας, ενώ υπήρχαν έξι κενές θέσεις. Ο Αθηναγόρας εξελέγη στον δεύτερο γύρο της ψηφοφορίας, όπου έλαβε 11 ψήφους. Οι υπόλοιποι ήταν λευκοί και προέρχονταν από υποστηρικτές του κύριου αντιπάλου του, του Μητροπολίτη Δέρκου Ιωακείμ, ο οποίος είχε προηγουμένως αποκλειστεί από την εκλογική διαδικασία από την τουρκική κυβέρνηση. Πάντως, ο τουρκικός Τύπος θεωρούσε από την αρχή δεδομένη την εκλογή του Αθηναγόρα, αναφέροντας μάλιστα τον αριθμό των ψήφων που θα λάμβανε.
Αναχώρηση από τις ΗΠΑ
Πριν αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη, ο Αθηναγόρας πραγματοποίησε μια μακρά περιοδεία σε όλες σχεδόν τις ορθόδοξες κοινότητες της Αμερικής, δίνοντας στις διάφορες ομιλίες του εκεί το περίγραμμα της πολιτικής που θα ακολουθούσε και καλώντας τους πάντες σε μια νέα σταυροφορία κατά του κομμουνισμού, την "ιερότερη μάχη" του χριστιανικού κόσμου, όπως το έθεσε τότε.
Συγκεκριμένα, στα τέλη Νοεμβρίου 1948, μιλώντας σε μια μεγάλη συνάντηση κληρικών στη Βοστώνη, η οποία μεταδόθηκε από όλα τα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης, τόνισε, μεταξύ άλλων:
Καταιγίδες αντιξοότητας ξεσπούν παντού γύρω μας και το ολέθριο πνεύμα της καταστροφής απειλεί να πνίξει την ελευθερία της συνείδησής μας, τα ανθρώπινα ιδανικά μας και τα ιερά θεμέλια του χριστιανικού πολιτισμού (...). Από τη μία πλευρά, η Ελλάδα έχει ήδη εμπλακεί σε έναν σκληρό αγώνα για τη διατήρηση της ελευθερίας και της εδαφικής της ακεραιότητας. Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία, μπροστά στην ίδια απειλή, βρίσκεται σε συνεχή κατάσταση επιφυλακτικότητας. Στην πραγματικότητα, το Δόγμα Τρούμαν αποδείχθηκε ένας από τους πιο αποτελεσματικούς παράγοντες στον αγώνα για την απόκρουση αυτής της επίθεσης. Προτρέπω όλους τους Αμερικανούς να υποστηρίξουν τις προσπάθειες του Προέδρου Τρούμαν (...). Το να ξεχάσει κανείς αυτό το ιερό καθήκον σε μια κρίσιμη στιγμή θα ισοδυναμεί με εγκατάλειψη και εγκατάλειψη της θέσης του στην πιο ιερή μάχη που δόθηκε ποτέ για την υπεράσπιση των ιδανικών του Χριστιανισμού.
Πιο αποκαλυπτική για τον ρόλο που θα διαδραματίσει ο νέος πατριάρχης σε αυτή την εποχή του Ψυχρού Πολέμου ήταν η αποχαιρετιστήρια συνάντησή του με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν στον Λευκό Οίκο, κατά τη διάρκεια της οποίας ανταλλάχθηκαν θερμές ευχές και ευχαριστίες.
Άφιξη στην Κωνσταντινούπολη
Στις 26 Ιανουαρίου 1949, ένα αεροπλάνο που διέθεσε ο πρόεδρος Τρούμαν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη μεταφέροντας τον νεοεκλεγέντα Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα, συνοδευόμενο από τον ειδικό σύμβουλο του Τρούμαν συνταγματάρχη Τσαρλς Μάρα. Καθώς το αεροπλάνο περνούσε νωρίτερα πάνω από τον ελληνικό εναέριο χώρο, υπήρξε ανταλλαγή χαιρετισμών μεταξύ του βασιλιά Παύλου και του πατριάρχη. Η υποδοχή από τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης και μεγάλο αριθμό αφικνούμενων χριστιανών και πολλών μουσουλμάνων, ίσως από περιέργεια, ήταν θαυμάσια. Ο Πατριάρχης, βγαίνοντας από το αεροπλάνο, εντυπωσίασε τους πάντες μιλώντας όχι μόνο στα ελληνικά αλλά και στα τουρκικά, εκφράζοντας την εκτίμησή του προς τις αμερικανικές και τουρκικές αρχές.
Αμέσως μετά την οποία μια τεράστια αυτοκινητοπομπή κατευθύνθηκε στην κεντρική πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης, όπου ο Αθηναγόρας κατέθεσε στεφάνι στο άγαλμα του Κεμάλ Ατατούρκ, με λουλούδια που, όπως ανακοινώθηκε, είχε κόψει ο ίδιος από τους κήπους του Λευκού Οίκου. Η ενθρόνισή του έγινε την επόμενη ημέρα, στις 27 Ιανουαρίου 1949. Μια από τις πρώτες του πράξεις ήταν να ταξιδέψει σιδηροδρομικώς στην Άγκυρα, όπου συναντήθηκε με τον Πρόεδρο Ισμέτ Ινονού και παρέδωσε προσωπικό μήνυμα του Προέδρου Τρούμαν.
Το έργο του
Η δραστηριότητα του Αθηναγόρα για την ενίσχυση της εσωτερικής ιεραποστολής στο κλίμα της Κωνσταντινουπολίτικης αρχιεπισκοπής ήταν σημαντική. Αναδιοργάνωσε τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, διορίζοντας νέους καθηγητές και εκπαιδεύοντας το ακαδημαϊκό προσωπικό, και βελτίωσε σθεναρά τις σχέσεις με τις τουρκικές αρχές. Κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του, υπήρξε πληρέστερη οργάνωση των ορθόδοξων ενοριών στο εξωτερικό, με την αναβάθμιση των μητροπόλεων στο Τιάτρα (Δυτική Ευρώπη) και στην Αυστραλία σε αρχιεπισκοπές, τις οποίες υποστήριξε με βοηθητικούς επισκόπους. Το 1959 επισκέφθηκε τα πρεσβυτεριανά πατριαρχεία της Μέσης Ανατολής (Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια και Ιερουσαλήμ), και το 1951 και το 1960 ετοίμασε το Άγιο Μύρο. Το 1965 ίδρυσε το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στη Μονή Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη, το 1966 το Ορθόδοξο Κέντρο στο Chambezy της Γενεύης και το 1968 την Ορθόδοξη Ακαδημία στην Κρήτη.
Παρά το κύρος και τη διεθνή αναγνώριση που είχε αποκτήσει το Πατριαρχείο υπό τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, αυτό συνδυάστηκε με τα θλιβερά γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, τα λεγόμενα Σεπτεμβριανά, όταν ένας τουρκικός όχλος, κατευθυνόμενος "από τα πάνω", όπως αποδείχθηκε στη δίκη του Αντνάν Μεντερές το 1961, επιτέθηκε σε ελληνικά καταστήματα, σπίτια και εκκλησίες, διαπράττοντας εκτεταμένες καταστροφές και λεηλασίες. Μετά από αυτά τα γεγονότα, υπό την αυξανόμενη πίεση του τουρκικού κράτους, οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης αναγκάστηκαν σταδιακά να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Τα περιστατικά αυτά προκάλεσαν εντάσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, φήμες περί απομάκρυνσης του Πατριαρχείου από την Τουρκία και μια σχετική ψυχρότητα του μέχρι τότε υποστηρικτικού παράγοντα των ΗΠΑ. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας περιγράφηκε ότι βρισκόταν σε κατάσταση σοκ μετά τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, απέφυγε να συγκαλέσει σύνοδο και σε ένδειξη πένθους απείχε από όλες τις επίσημες λειτουργίες για ενάμιση χρόνο μέχρι το Πάσχα του 1957.
Τον Ιούλιο του 1958, μετά τον θάνατο του Αρχιεπισκόπου Μιχαήλ, ήρθε σε σύγκρουση με τη Σύνοδο για το ζήτημα του διαδόχου του. Η σύνοδος υποστήριξε την υποψηφιότητα του Μητροπολίτη Ίμβρου και Τενέδου Μελίτωνα, ενώ ο Πατριάρχης Αθηναγόρας υποστήριξε τον Επίσκοπο Μελίτης Ιάκωβο. Η σύγκρουση έφτασε στο σημείο να διαλύσει ο πατριάρχης τη σύνοδο, απολύοντας όλους τους διαφωνούντες. Στη συνέχεια διόρισε μια εξαμελή σύνοδο, η οποία εξέλεξε τον James. Η σύνοδος αυτή παρέμεινε σε ισχύ μέχρι τον Οκτώβριο του 1959.
Τον Σεπτέμβριο του 1961 συγκάλεσε το Πρώτο Πανορθόδοξο Συνέδριο στη Ρόδο, το πρώτο από μια σειρά προπαρασκευαστικών συνεδρίων για την Πανορθόδοξη Σύνοδο, η οποία ολοκληρώθηκε με επιτυχία: Διακήρυξε την ενότητα των Ορθοδόξων, επιβεβαίωσε το δικαίωμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου να συγκαλεί τέτοιες Συνόδους, ενίσχυσε τις σχέσεις με τις προχαλκηδονικές Εκκλησίες και έδειξε την Ορθοδοξία ως μια σταθερή δύναμη, ξεπερνώντας τον τοπικισμό της. Ακολούθησε η Δεύτερη Ορθόδοξη Διάσκεψη τον Σεπτέμβριο του 1963 και η Τρίτη Ορθόδοξη Διάσκεψη τον Νοέμβριο του 1964.
Το 1963, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας επισκέφθηκε το Άγιο Όρος για να γιορτάσει τη χιλιετία της μοναστικής πολιτείας και στη συνέχεια την Ελλάδα. Στις 30 Ιουνίου ταξίδεψε με ελληνικό πολεμικό πλοίο από το Άγιο Όρος στο Φάληρο. Εκεί τον υποδέχθηκαν ο βασιλιάς Παύλος και εκπρόσωποι της κυβέρνησης, και πλήθος κόσμου τον επευφημούσε κατά την πορεία του προς την Αθήνα. Αυτή ήταν η πρώτη του επίσκεψη στην Ελλάδα από την άνοδό του στον οικουμενικό θρόνο το 1949. Ακολούθησε δοξολογία στη μητρόπολη των Αθηνών, η πρώτη με Οικουμενικό Πατριάρχη στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Στη συνέχεια επισκέφθηκε τη Ρόδο, την Κάρπαθο, την Κρήτη, την Κέρκυρα, την Ήπειρο και τη Μακεδονία και παντού έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής. Ο πιο συγκινητικός σταθμός της περιοδείας του ήταν η επίσκεψη στη γενέτειρά του, το Βασιλικό Πωγώνι.
Διαχριστιανικοί διάλογοι
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας συμμετείχε ενεργά στο οικουμενικό κίνημα, επιδιώκοντας τη δημιουργία καλύτερων σχέσεων μεταξύ των χριστιανών. Ως εκ τούτου, ενίσχυσε τη συνεργασία με το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, το οποίο είχε συσταθεί λίγο πριν από την εκλογή του, με τη σύσταση Μόνιμης Αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην έδρα του στη Γενεύη, με επικεφαλής τον Επίσκοπο Ιάκωβο Μελίτης.
Στο πλαίσιο της δηλωμένης πρόθεσής του να προσεγγίσει τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ο Αθηναγόρας έκανε κάποιες πρώτες κινήσεις υπό τον Πάπα Πίο ΧΙΙΙ, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο διάδοχός του, Ιωάννης ΚΓ΄, ήταν πιο θετικός και κάλεσε μάλιστα την Ορθόδοξη Εκκλησία να στείλει εκπροσώπους/παρατηρητές στη Β΄ Βατικανή Σύνοδο. Ωστόσο, η προσέγγιση επιταχύνθηκε μετά το θάνατο του Ιωάννη ΚΓ΄ (3 Ιουνίου 1963) και την εκλογή του διαδόχου του, Παύλου ΣΤ΄. Το πρώτο ουσιαστικό βήμα ήταν η συνάντησή του με τον Πάπα Παύλο ΣΤ' το βράδυ της Κυριακής, 5 Ιανουαρίου 1964, στην αντιπροσωπεία της Αγίας Έδρας στο Όρος των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ, η οποία πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το αυστηρό πρωτόκολλο. Η δεύτερη συνάντησή τους είχε τοποθεσία την επόμενη ημέρα στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, σε μια πιο χαλαρή ατμόσφαιρα. Οι δύο χριστιανοί ηγέτες δήλωσαν ότι ο δρόμος προς την ενότητα μεταξύ των δύο Εκκλησιών είναι μακρύς και δύσκολος, αλλά συμφώνησαν να συστήσουν μια επιτροπή για την προώθηση του διαλόγου μεταξύ τους. Οι δύο εκκλησιαστικοί ηγέτες πραγματοποίησαν την τρίτη άτυπη συνάντησή τους στους δρόμους της Ιερουσαλήμ υπό τις επευφημίες των πιστών. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα στη διαδικασία του διαλόγου.
Αυτή η συμβολική συνάντηση άνοιξε τη δυνατότητα γνήσιου διαλόγου μεταξύ Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών για πρώτη φορά μετά το σχίσμα του 1054. Στη συνέχεια, στις 7 Δεκεμβρίου 1965, την ημέρα της επίσημης λήξης της Β΄ Βατικανής Συνόδου, οι τελετές για την κατάργηση του Αναθέματος 1054 πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη και στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στη Φανή. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας διάβασε την πράξη ανάκλησης και ο Πάπας Παύλος ΣΤ' διάβασε την παπική επιστολή. Η κατάργηση του αναθέματος προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και ακόμη και διακοπή της μνήμης του Πατριάρχη Αθηναγόρα από Ορθόδοξους επισκόπους ακόμη και από το Άγιο Όρος που είδαν τον οικουμενισμό να επιβάλλεται στην Ορθοδοξία.
Στις 25 Ιουλίου 1967, ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄ πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στο Φανάρι. Στις 28 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, μετά από περιοδεία στα Πατριαρχεία Σερβίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας, ο Πατριάρχης Αθηναγόρας ανταπέδωσε την επίσκεψη μεταβαίνοντας στο Βατικανό. Το ταξίδι του συνεχίστηκε στην Ελβετία, όπου εγκαινίασε το Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Chambezy της Γενεύης, και στη συνέχεια στο Λονδίνο, όπου συναντήθηκε με τον Προκαθήμενο της Αγγλικανικής Εκκλησίας.
Τελευταία χρόνια και θάνατος
Στις 28 Ιουνίου 1972, ο Πατριάρχης Αθηναγόρας υπέστη κάταγμα στο μηρό. Αν και οι θεράποντες ιατροί του συνέστησαν να πάει στη Βιέννη, εκείνος αρνήθηκε. Η υγεία του υπέστη επιπλοκές και τελικά πέθανε στις 7 Ιουλίου 1972.
